Şamil | Kategoriler | Konular
Lukata
LUKATA
Bir şeyi yerden kaldırıp almak; ilmi,
kitaplardan öğrenmek; kılları yolmak; bulunan mal
hakkında kullanılan bir İslâm hukuku terimi. Mülkiyetini
veya üzerindeki hakkını terketme niyyeti olmaksızın
sahibinin iradesi dışında kaybolmuş ve
başkası tarafından bulunup sahibine verilmek üzere alınmış,
bulanın sahibini bilmediği muhterem (üzerinde sahibinden başkasının
tasarruf hakkı olmayan) mal.
Lukata ile ilgili hükümleri İslâm hukukunun iki
temel kaynağından ikincisi olan Hz. Peygamber'in sünneti
düzenlemektedir. Kur'an-ı Kerîm lukata ile ilgili hükümleri açıklamamıştır
(bk. Ebû Dâvud, Sünne, 5; Azîmâbâdî, Avnu'l-Mâbûd, Medine
1388-89/1968-69, XII, 354-356). Bu durum sünnet'e olan ihtiyacın en
açık delîlidir.
Lukata konusunun mihverini teşkil eden hadis
şudur: Zeyd b. Halid el-Cühenî (r.a.)'dan rivayet edildiğine.
göre Hz. Peygamber (s.a.s) şöyle buyurmuştur: Bir adam Hz.
Peygamber (s.a.s)'e gelerek lukatanın hükmünü sordu. Hz.
Peygamber: "Onun mahfazasını ve bağını
belle, sonra bir yıl ilân et! Sahibi gelirse verirsin. Aksi takdirde
onu nasıl istersen öyle yap" buyurdu. Adam: Koyunun hükmü
nedir diye sordu. Hz. Peygamber:
"Onu al. O ya senin yahut din kardeşinin veya
kurdundur" buyurdu. Adam; -kaybolmuş devenin hükmü nedir diye
sordu. Hz. Peygamber: "Ondan sana ne? Su tulumu ve çarığı
beraberinde. Sahibi rastlayıncaya kadar suya gider ve ağaçları
yer" buyurdu (Buharî, Lukata 1, 2, 3, 4, 9, 10,11; Müslim,
Lukata,1, 2, 5, 7, 8, 9...).
Bulunan malın alınmasının efdal
olup olmadığı ihtilâflıdır. Hanefî ve Şafiîlere
göre bulunan bir malın sahibine vermek üzere alınması,
terkinden efdaldir. Çünkü böyle bir malı almakla, onun
kaybolması önlenmiş olmaktadır. Ahmed b. Hanbel (ö.
241/855) ise, böyle bir malı almanın, nefsi haram yemekle
karşı karşıya getireceğinden, terkinin daha
faziletli olduğu görüşündedir (Kâsânî, Bedâyiu's-Sanayi',
Kahire 1327-28/1910, VI, 200; İbnü'l-Hûmâm, Fethu'l-Kadir, Kahire
1389/1970, VI, 118; Şirbînî, Muğni'l-Muhtaç, Kahire
1379/195960, II, 406; İbn Kudâme, el-Muğni, Nşr. M. Halil
Herrâs, Kahire, ty., V, 694). Lukatanın alınıp muhafaza
edilmesi ve sahibi çıktığında ona verilmesi, bütün
ilâhi dinlerde mevcud bulunan zaruret-i diniyye'den malı koruma
prensibine dahildir (Karâfi, el-Furuk, Kahire 1347, IV,33). Lukatayı
alırken mültakit (lukatayı alan)in niyyeti önemlidir. Lukatayı
alan sahibine vermek üzere alırsa, lukata onun yanında emânet
hükmündedir ve telef olması halinde. ödeme mükellefiyeti yoktur.
Ancak kendisine mal edinmek maksadıyla ahrsa; gâsıb hükmündedir
ve malın telef edilmesi halinde tazmin gerekir (Vehbe ez-Zühaylî,
Nazariyyetü'd-Damân, Dımaşk 1402/1982, s. 174-175; Ali
el-Hafif, ed-Damân fil-Fıkhi'l-İslâmî, Kahire 1971,
I,102,104,107). Ancak Lukatayı alanın sahibine vermek üzere
emâneten aldığının ortaya konulması bazı görevlerin
yerine getirilmesine bağlıdır. Bunlar;
a. İşhâd: Lukatayı alanın bunu
kendisi için almayıp sahibine vermek üzere aldığına
iki adil kişiyi şahid tutmasıdır. Ebû Hanife'ye göre
işhâd vâcip; Maliki, Şafiî ve Hanbelilere göre müstehaptır
(Tahâvî, Şerhu Meâni'l-Asâr, Kahire 1388/1968, IV,136; Şevkânî,
Neylü'l-Evtâr, Kahire 1357/1983, V, 339; Nevevî, el-Mecmû, Beyrut,
t.y., XV, 255-258; İbn Kudâme, a.g.e., V, 708; Necib el-Mutîî,
Tekmiletü'l-Mecmü', Bâcî, el-Müntekâ, Kahire 1332, VI, 135).
b. İlân: Lukatanın -sopa, kırbaç, ip
vb. gibi insanların değer vermediği önemsiz şeyler
haricinde- 1 yıl ilânı vaciptir (Tahâvî, a.g.e., IV, 136;
İbn Kudâme, a.g.e., V, 694; Bâcî, a.g.e., VI, 136; Nevevî,
Şerhu'l-Müslim, Kahire 1349, XII, 22). İlândan maksad malını
sahibine ulaştırmaktır. Bundan dolayı ilân insanların
kalabalık bulundukları yerlerde özellikle malın
bulunduğu civarda belli aralıklarla yapılmalıdır.
Mültakit lukatayı ilân ederken sadece cinsini -altın, gümüş
gibi- zikretmelidir. Vasıfların hepsini zikretmesi halinde buna
muttali olan ve sahibi olmayan birisi lukatayı kendisinin
olduğunu iddia ederek alabilir. Bu durumda multakit lukatayı
tazmin eder. Buna göre lukata başkasına gösterilemez
(Erdebîlî, el-Envâr, Kahire 1326, I, 446; Bâcî, a.g.e., VI, 136).
İlân herhangi bir masrafı gerektirirse Hanefî, Şafiî,
Hanbelilere göre ilân masrafları multakite aittir. Malikilere göre
ise multakit lukatanın ilânı için yapılacak
masrafları lukatadan verilmek üzere bir başkasına
yaptırabilir (Vehbe ez-Zühaylî, el-Fıkhu'l-İslâmî, Dımaşk
1405/1985, V, 778; Abdülkerim Zeydan, Mecmûa Buhûs Fıkhiyye,
Bağdad 1407/1986, s. 329-330).
Şârî'in lukatayı alma konusundaki izni
işhâd ve ilânla kayıtlıdır. Bu görevleri yerine
getirmeye multakit hakkında gasb hükümleri uygulanır (bk. Gasb
mad.).
Multakitin bulduğu malı koruması ve ilân
etmesi karşılığında bir ücret hakkı yoktur.
Yaptıkları, teberrûdan ibarettir. Ancak mal sahibi multakite
bahşiş verebilir. Hanbelî ve Şafiîlere göre ise mal
sahibinin vaadi varsa mültakit buna hak kazanır (Kâsânî, a.g.e.,
II, 202; İbn Adilberr, el-Kafi, Riyad 1400/1980, II, 839; İbn
Kudâme, a.g.e.,V, 745; Şâfiî, el-Ümm, Bulak 1321-25, III,.291).
Multakitin lukataya yapmış olduğu
masrafları mal sahibinden alabilmesi için masrafları hâkimin
izniyle yapmış olması şarttır. Aksi takdirde bu
masraflar teberrû mahiyetindedir. Hâkimin izniyle yapılan
masrafları mal sahibinin ödememesi durumunda multakite masrafları
ödettirinceye kadar malı hapis hakkı doğar (Şeyh
Bedreddin, Câmiul-Fusûleyn, Kahire 1300, II, 81; Kâsânî, a.g.e., VI,
203; İbnü'l-Hümâm a.g.e.,VI, 127).
Lukatanın sahibi olduğunu iddia edene
teslimi:
Lukatanın sahibi geldiğinde kendisine
malın verilmesi gerekir. Ancak lukatanın kendisinin
olduğunu iddia edenin doğruluğunu anlamak için iki yol
vardır:
1. Lukatanın vasıflarını bilmek,
2. Delil ile ispat.
Lukatanın, kendisinin olduğunu delil ile
isbat edene verilmesi ittifakla vaciptir. Ancak lukatanın
vasıflarını bilene verilmesi Hanefîlere göre vacip değildir.
Hanbelî ve Mâlikilere göre ise vasıflarını bilene lukata
verilir. Şafiîlere göre ise multakit vasfedenin doğru söylediğine
kanaatı varsa lukatayı vasfedene verebilir (Serahsî,
el-Mebsût, Kahire 1324-31, XI, 8; Kâsânî, a.g.e., VI, 202; İbnü'l-Hümâm,
a.g.e., VI, 129 vd.; İbn Kudâme, a.g.e., V, 709-711; Sehnûn,
el-Müdevvene" Kahire 1324, VI, 174-175; Şâfiî, a.g.e., III,
288; Şirbinî, a.g.e., II, 416).
Lukatanın kısımları
1. Hayvanlar: Hayvanın zayıflaması,
sahibinin nafakasını karşılayamaması vb.
sebeplerle sahibinin terkedip başkasının alıp
beslediği hayvanlar, terk esnasında sahibi, kim alırsa onun
olsun demiş ise, mal, alıp besleyene aittir. Böyle bir şey
söylememişse, sahibi malını alır; ancak masrafı
tazmin eder (İbn Nûceym, el-Bahru'r-Râik, Kahire 1333, V,125).
Hanefîlere göre, bulunan bir hayvanın
alınması diğer lukatalar gibi câizdir. Hanbelî, Şafiî,
Malikî ve Zâhirîlere göre ise devenin alınması câiz değildir.
İhtilâfın kaynağı yukarıda zikredilen hadistir
(Serahsî, a.g.e., XI, 11; Şirbînî, a.g.e., II, 409; Bâcî,
a.g.e., VI,139-140; İbn Kudâme, V, 740-741. Bu konudaki tartışma
için bk. Tahâvî, Şerhu Meanil-Âsâr, Kahire 1988/1968, IV,
133-136; İslâmî Araştırmalar, Temmuz 1986, sayı:1,
s. 42).
Kendini korumaktan aciz olan koyun, kaz, tavuk gibi
hayvanların alınması câizdir. Bu tip hayvanlar sahibi çıkmadığında
yenilebilir. Ancak cumhura (fukaha çoğunluğu) göre, sahibi çıktığında
bedelinin ödenmesi gerekir. İmam Mâlik'e göre ise gerekmez (İbn
Rüşd, Bidâyetü'l-Müctehid, İstanbul 1985, II, 257-258;
Şevkâni, Neylül-Evtâr, Kahire 1357/1983, V, 342).
2. Dayanıklı olmayan lukatalar: Hanefîlere
göre bozulacağından korkulan andan biraz öncesine kadar ilân
edilir. Sahibi çıkmazsa multakit bunu yiyebilir. Şafiî ve
Hanbelîlere göre kavun, karpuz, üzüm gibi uzun süre dayanıklı
olmayan malları bulan dilerse yer, bedelini borçlanır; dilerse
satıp parasını muhafaza edebilir. Malikîlere göre ise
dayanıklı olmayan lukatalarda ilân şartı yoktur.
Multakit fakirse yiyebilir veya sadaka verebilir. Mal sahibi bundan sonra
gelirse multakit yemiş ise bedeli öder; sadaka vermiş ise mal
sahibi dilerse sadakaya razı olur, dilerse ödettirir (Serâhsî,
a.g.e., XI, 9; Necib el-Multîî, Tekmiletül-Mecmû, XV, 278; İbn
Kudâme, a.g.e., V, 739; Sehnûn, a.g.e., VI, 175).
3. Kullanımı haram olan bulunmuş
şeyler: Bir müslümana ait olan içki, domuz vb. gibi kullanılması
haram olan şeyler mal olamayacağından ilânı şart
olmadığı gibi, imha da edilebilir (Necib el-Mutîi, a.g.e.,
XV, 278).
4. Önemsiz lukatalar (tâfih): İp, sopa,
kırbaç, yiyecek kırıntısı gibi bulunan önemsiz
şeyler, ilâna gerek kalmadan kullanılabilir. Ancak sahibi
gelirse geri alabilir (Buhârî, Buyû, 4; Lukata, 6; Müslim, Zekât,
164,166,...; Şevkânî, a.g.e., V, 337). Çünkü başkasına
göre önemsiz de olsa hiç bir hak zayi olmaz.
5. Mekke'nin lukatası: Mekke'nin
lukatasının alınıp alınmayacağı konusu
ihtilâflıdır. Bu konuda ihtilâfın kaynağı
şu hadis-i Şerîftir: "....Onun dikeni koparılmaz,
ağacı kesilmez, kaybolan eşyası alınmaz.
Meğer ki, bulan ilân maksadıyla almış ola..."
Buhârî, Lukata, 7; Müslim, Hacc, 447, 448; Ebû Davud, Menâsik, 89;
Nesaî, Menasik 110, 120; İbn Mace, Menasik, 103; Darimî, Buyû, 60;
Müsned, I, 318, 348; II, 238). Hanefî ve Malikîlere göre lukata
konusundaki hadisler mutlak olduğundan Mekke'nin lukatası ile
diğer yerlerin lukatası arasında fark yoktur. Bu hadisinde
Hz. Peygamber (s.a.s) çeşitli beldelerden yabancıların
gelip memleketlerine dönmesi sebebiyle sahibi bulunamaz endişesiyle
Mekke'nin lukatası ilânı gerektirmez vehmini insanların
kafasından silmeyi ve ilân konusunda azamî titizliğin gösterilmesini
murat etmiştir. Hanbelî ve Şafiîlere göre ise Mekke'nin
lukatası ancak ilân maksadıyla alınabilir ve ebedî olarak
ilân edilir, temellükü câiz değildir. Mezkûr hadis buna delâlet
etmektedir (Kâsânî, a.g.e., VI, 202-203; İbnü'l-Hümâm, a.g.e.,
VI, 128-129; İbnü'l-Kayyım el-Cevziyye, Zâdül-Meâd, Beyrut
1400/1981, III, 453; Şevkânî, a.g.e., 344; Necibel-Mutîî, a.g.e.,
XV, 253-254; İbn Kudâme, a.g.e., V, 706).
6. Alınan malın yerinde kalan mallar: Bir
kimsenin malı değiştiğinde camide ayakkabı
değişmesi gibi bu bir yanlışlık neticesinde
olmuş ise, kalan mal lukata hükmündedir. Fakat kasten alınıp
yerine kıymetçe ondan daha düşük bir mal bırakılmış
ise, bu malı kullanmak câizdir (Ali Haydar, a.g.e., II, 435; Bilmen,
Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, VII, 263-264).
İlân müddeti dolduktan sonra sahibi gelmeyen
lukatalarda yapılacak muâmeleler:
1. Sahibi adına korunması: İlân
müddeti dolduktan sonra multakit lukatayı korumaya devam edebilir.
Ölümünden sonrada varislere paylaşmamaları ve
hıfzetmeleri için vasiyette bulunur (İbnü'l-Hümâm, a.g.e.,
VI, 123).
2. Beytü'l-Mâla konulması: Burada
lukataların korunacağı bir bölümün bulunması
şer'î hükümlerin bir gereğidir. Sahibi geldiğinde
lukatayı oradan alır (Ali Haydar, a.g.e., II, 431; Şevkânî,
V, 343).
3. Hâkime teslim etme: Hâkim lukatayı
koruyabileceği gibi borç verilebilecek bir cinsten ise multakite
veya başkasına borç verebilir (İbn Nüceym, a.g.e., V,
125).
4. Satılması: Hâkim veya multakit lukatayı
satıp parasını muhafaza edebilir. Hâkim, lukatayı ilân
müddeti dolmadan satabilir ve mal sahibinin hâkimin yaptığı
satış akdini feshetme hakkı yoktur (İbn Nüceym,
a.g.e., V, 128; Ali Haydar, II, 431).
5. Sadaka olarak verilmesi: Multakit, fakir ise lukatayı
kendisi kullanabileceği gibi, bir başka fakire de sadaka olarak
verebilir. Hanefîlere göre, multakit zengin ise lukatayı kullanamaz
ve bir başka zengine tasadduk edemez. İmam Şafiî ve Ahmed
b. Hanbel'e göre ise verebilir (İbn Rüş d, a.g.e., II, 256; Kâsânî,
a.g.e., VI, 202; İbnü'l-Hümâm, VI,131-132; Şirbînî, a.g.e.,
II, 415; İbn Kudâme, V, 700; Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslâm
Hukuku, İstanbul 1987, III, 57).
Burada şuna işaret etmekte fayda vardır:
Lukatanın ilân müddeti içinde sahibinin gelmemesinden dolayı
yapılan tasarruflar mal sahibinin hakkını asla zayi etmez.
Her ne zaman gelirse gelsin ve hangi değerde olursa olsun mal sahibi
geldiğinde malını alabilir. İtlaf veya elden çıkması
durumunda malını ödettirme hakkına sahiptir. Çünkü
hakların iptali sözkonusu değildir (Mergınânî,
el-Hidâye, el-Mektebetü'l-İslâmiyye ts., II,176; Şafiî,
a.g.e., II, 288; İbn Kudâme, a.g.e., V, 700).
Lukatanın vergisi: Usûlüne uygun olarak sahibi
arandıktan sonra sahibi bulunamayan lukataların 1/5 (humus)i
tahsil edilir ve kalanı bulana ait olur (Ebû Ubeyd, el-Emvâl,
Kahire 1401/1981, s. 313 vd.; Salih Tuğ, İslâm Vergi Hukukunun
Ortaya Çıkışı, İstanbul 1984, s. 88; Tecrid-i
Tercemesi, V, 314).
(Lukata konusuyla ilgili olarak klasik kaynaklar
dışında bk.: Abdülkerim Zeydan, el-Lukata ve Ahkâmühâ
fi'ş-Şerîati'l-İslâmiyye, Mecmûa Buhûs fıkhiyye, içinde
s. 305-348; Feyzi N. Feyzioğlu, Lukata ve Define, İstanbul
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi sayı: 1-4, İstanbul 1954,
s. 167; Saffet Köse, İslâm Hukukunda Bulunmuş Mal ve çocuk,
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1988).
Saffet KÖSE
e-posta adresimize mail atabilirsiniz.