Şamil | Kategoriler | Konular
ıstılah
ISTILAH
Bir topluluğun veya meslek mensûbunun bir lafzı
sözlük manasından çıkararak başka bir manada ittifakla
kullanmaları.
İftial babından mastar olan "ıstılah"
sözlükte ittifak manasına gelmektedir. Istılah yerine Türkçe'de
"terim" kullanıldığı gibi Arapça
kaynaklarda "şer", şerîat, "mustalah"
kelimeleri de kullanılmaktadır.
Bir lâfzın sözlük manası ile
ıstılahî manası arasında, umumîlik-husûsîlik,
ortaklık veya benzerlik vasfı bulunabilir (Butrus el-Bustânî,
Dâiretü'l-maârif Beyrut 1876-1900, 111, 745). Sözlük manasıyla
ıstılah manası arasında münâsebet bulunan lafızlara
"menkûl"; aralarında münâsebet bulunmayan lafızlara
da "mürtecel" denir (Cürcânî, et-Ta'rîfât, İstanbul
1327, s. 141, 159; Tehânevî, Keşşâfu Istılâhâti'l-funûn,
Kalküta 1862, 1, 583; II, 1426). "Menkûl" lâfızlarda
manalar arasında bir alâka bulunmakla birlikte ilk mana terkedilmiş
ve ikinci mana tercih edilmiştir. Bu manayı "salât"
ve "savm" lafızlarında olduğu gibi ikinciye
nakleden şeriat ise buna "şer'î menkûl" denir.
Sözlükte dua anlamına gelen "salât" ile mutlak olarak
tutmak anlamına gelen "savm"ı şeriat bu
manalardan, kendilerine mahsus rükünleri bulunan ibadet (namaz ve oruç)
manasına nakletmiştir. İlk manayı "Dâbbe"
lafzında olduğu gibi ikinciye nakleden örf ise buna "örfi
menkûl" denir. Bu lâfız sözlükte "yerde yürüyen her
hayvan"a şamil olmakla birlikte örf bunu; at, katır,
eşek gibi dört ayaklı hayvanlara nakletmiştir. İlk
manayı ikinciye nakleden ilim erbabı ise, buna "ıstılâhî
hakîkat" veya "ıstılâhî menkûl" denir.
Nahivcilerin yemek-içmek gibi insanlardan sadır olan hareketler için
vazedilmiş olan "fiil" lafzını mazî, muzarî ve
emir ifade eden özel bir manaya nakletmeleri, İslâm hukukçularının
kullandıkları "fıkıh", "istihsan",
"akit" vb.; kelâmcıların kullandıkları
"cevher", "araz"; Nahivcilerin "ref"',
"nasb" vb. gibi ilim erbabının kelimeleri bu
cinstendir (Cürcânî, a.g.e, s. 18, 159; Tehânevî, a.g.e, II,
1426-1427; Ö. Nasuhi Bilmen, lstılahat-ı Fıkhiyye Kamusu,
İstanbul 1985, I, 11-12).
Mürtecel lafızlarda kelimenin, sözlük manası
ile diğer mana arasında bir münasebet yoktur. "Cafer"
ve "Süreyya" lafızları gibi. "Cafer"
lafzı başlangıçta nehir adı olarak kullanılmakla
birlikte, daha sonra şahıslar için özel isim olmuştur. Süreyya
lafzı da muayyen bir yıldızın adı olmakla
birlikte özel isim olarak kullanılmaktadır. Bu manalar
arasında ise münasebet yoktur (Cürcânî, a.g.e s. 141; Tehânevî,
a.g.e, I, 583-584; Bilmen, a.g.e, I, 21).
Çeşitli konularda yazılmış
ıstılah kitapları arasında şunları
sıralayabiliriz:
1. Seyyid Şerif el-Cürcânî (ö. 816/1413),
et-Ta'rîfât, İstanbul 1253, 1327; Kâhire 1283). Çeşitli ilim
ve fenlere ait ıstılahlar hakkında özet bilgi veren bu
eser harf sırasına göre tertip edilmiştir. İbn Kemal
Paşa bu esere bir zeyl (ek) yazmıştır (Ahmed
Atıyyetullah, el-Kâmûsü'l-İslâmî, Kâhire 1383/1963, I,
475).
2. Tehânevî (ö. 1158/1745), Keşşâfu lstılâhâti'l-Fünûn,
Kalküta 1862 (111), Eserin telifi 1158/1745'te tamamlanmıştır.
Eser kelimelerin kökü ve tarihi seyri esas alınarak tertip
edilmiştir. Ayrıca İstanbul'da da 1984'te Kalküta baskısı
aynen yeniden neşredilmiştir .
3. Ebü'l-Bekâ (ö. 1095/1683), el-Külliyyât, Bulak
1253; 1281.
Bu üç eser çeşitli ilimlere ait
ıstılahları ele almaktadır.
Fıkıh ıstılahlarına dair:
1. Necmüddin b. Hafs en-Nesefî (ö. 538/1143),
Talibetü't-talebe fi'l-ıstılâhâti'l-fıkhiyye,
İstanbul 1311.
2. Kâsım el-Konevî (ö. 978/1570),
Enîsü'l-Fukahâ' fi ta'rîfâtı'l-el-fâzi'l mütedâvile
beyne'l-fukahâ' (nşr. Ahmed b.Abdirrezzak el-Kubeysî), Cidde
1406/1986.
3. M. Revvâs Kal'acî- Hâmid Sadık Kuneybî,
Muccemü Lugati'l fukahâ' (Arapça - İngilizce), Beyrut 1 /405/1985.
4. Muhsin Câbirî Arablû, Ferheng-i lstılâhât-ı
Fıkh-i İslâmî, (Farsça), Tahran 1362.
Ayrıca el-Mevsu'atü'l-fıkhiyye ile Mevsu'atü'l-fıkhi'l-İslâmî
adlı fıkıh ansiklopedileri henüz tamamlanmamış
olmakla birlikte fıkıh ıstılahlarını
teferruatıyla açıklayan eserlerdir.
Ö. Nasuhi Bilmen'in Hukuk-ı İslâmiyye ve
lstılahat-ı Fıkhiyye Kamusu adlı eseri
ıstılahları da açıklayan bir fıkıh
kitabıdır.
Saffet KÖSE
e-posta adresimize mail atabilirsiniz.