Şamil | Kategoriler | Konular

Gabn-ı yesir

GABN-İ YESÎR

Alış-verişte basit bir aldatma
anlamında kullanılan bir İslâm hukuku terimi.

Gabn; aldatmak, aşırı yararlanmak ve bir
şeyin miktarını eksiltmek gibi anlamlara gelir. Bir terim
olarak ise; hususî akitlerde, anlaşma sırasında, akitte
iki tarafın bedellerinin eşit olmamasıdır. Gabn,
miktar ve derecesine göre ikiye ayrılır: Gabn-i fâhiş (çok
aldatma) ve gabn-i yesir (az aldatma).

İslâm hukukunda, alış-verişte kâr
yasaklanmadığı gibi ona bir sınır da
konulmamıştır. Ancak alış-verişte yalan,
hile, satılacak mallarda bulunmayan sıfatlarla malı övme
veya satılan maldaki bazı kusurları gizleme
yasaklanmıştır (el-Cezîrî, Kitâbü'l-Fıkh ale'l-Mezâhibi'l-Erbaâ,
II, 283, 284). Tarafların yalan ve hile ile birbirlerini
aldatması ve böylece malın çok yüksek veya çok düşük
fiyatla satılması meşrû görülmemiştir.
Alış-veriş yapanlar piyasa fiyatlarının esneklik
alanı içinde hareket edebilirler. Bu alanın
dışına çıkılınca gabn (aldatma) hâli başlar
ve nisbet yükseldikçe sorumluluk da artar. Gabn-i yesîrin, satım
akdinin sıhhatine zarar vermeyeceği ittifakla kabul
edilmiştir. Çünkü bundan kaçınmak güçtür. Diğer
yandan, insanlar az miktardaki aldanmalara razı olurlar. Çok
aldatmanın miktar ve sınırı hakkında ise kesin
bir nass (delil) yoktur. Bu konuda, piyasadaki uygulamaları dikkate
alan müctehidlerin ortaya koyduğu ictihadlar ise farklı
olmuştur (el-Cezirî, a.g.e., II, 284, 285).

Hanefîler bir malın piyasa fiyatını
veya piyasadaki kıymetini ölçü alarak gabni belirlemeye çalışmışlardır.
Bilirkişilerin değerlendirme alanına girmeyecek ölçüde,
yüksek veya düşük fiyatla yapılan satım akdinde gabn
vardır. Meselâ;10 liraya alınmış mala
bilirkişilerden biri beş, diğeri altı, başka
birisi de yedi lira fiyat biçse ve on lira fiyat biçen olmasa, fâhiş
gabn meydana gelmiş olur (İbn Âbidîn, Reddü'l-Muhtâr,
IV,159). Fâhiş gabn derecesine ulaşmayan az aldatmalar ise
gabn-i yesîr adını alır.

Belh fakîhlerinden Nusayr b. Yahyâ (Ö. 268/881) alış-verişte
fâhiş gabn miktarlarını, gayr-i menkullerde %20,
diğer menkul mallârda %5, hayvanlarda % 10 olarak sınırlamış
ve piyasa fiyatının üstünde veya altında bu nisbetler
aşılarak yapılacak satışların fâhiş
gabn derecesinde olacağını belirtmiştir (İbn Nüceym
el-Bahru'r-Râik, Mısır 1334, II, 169).

İşte yukarıda belirtilen nisbetlere
varmayan aldanmalar az aldanma (gabn-i yesîr) sayılır ve bunun
akde etkisi olmaz. Meselâ; piyasa fiyatı dokuz-on bin lira
arasında olan menkul bir malın onbinikiyüzelli veya
sekizbinsekizyüz liraya satılması gibi; çünkü bu malın
fâhiş gabn için üst sınırı onbinbeşyüz, alt sınırı
ise sekizbinaltıyüzelli liradır (Ali Haydar, Düraru'l-Hukkâm
Şerhu Mecelleti'l-Ahkâm, I, 238).

Ancak paranın sık sık değer
kaybettiği, eşya fiyatlarının yükseldiği
ekonomilerde yukarıda belirtilen gabn miktarı önemini
kaybedebilir. Çünkü böyle bir piyasada meselâ %5 olan menkul mal
gabn-i fâhiş miktarı onbin liralık malda beşyüz
liraya tekâbül eder. Böyle bir malı onbinbeşyüz veya
onbirbin liraya satın alan kimse
aldatıldığını düşünmez. Mâlikî mezhebine
göre gabn-i yesîrin, malın kıymetinin üçte birinden az olan
aldatmada gerçekleşmesi gabn konusunda İslâm'ın esnek bir
yol izlediğini gösterir (el-Cezîrî, a.g.e., II, 284; İbn Kudâme,
el-Muğnî, III, 585). (Ayrıca bk. Gabn).

Hamdi DÖNDÜREN


Konular