Şamil | Kategoriler | Konular

Usul-ü tefsir

USUL-Ü TEFSİR

Tefsir usûlü ya da İlmu Usûli't Tefsir,
Kur'ân-ı Kerim'in insanlar tarafından anlaşmasına
yardımcı olmak üzere onu, insanların zihinlerine,
akıllarına yaklaştırma çalışmaları
diyebileceğimiz tefsirin ve müfessirlerin prensiplerini,
şartlarını ve çerçevesini belirleyen, tarihini tesbit
eden ilim veya ilimlerin hepsine birden verilen isimdir. Zaman zaman
"Kur'ân İlimleri" (Ulûmu'l-Kur'ân) adıyla da
anılmıştır. Hattâ ilk devirlerde Tefsir usûlü
yoktur, ulûmu'l-Kur'ân vardır ve bu iki kavram birbiri yerine
kullanıla gelmiştir.

Tefsir usûlü, Allah kelâmı olan Kur'ân
üzerinde her önüne gelenin beşerî bir takım arzu ve
heveslerle Kur'ân lâfızları üzerine yüklenilmesi mümkün
olmayan manâlar yüklemeye kalkışması ve böylece manevî
bir tahrif yoluna gidilmemesi için ortaya çıkmış ve
duyulan ihtiyaç ölçüsünde gelişmiş bir bilim
dalıdır. Meselâ Hz. Peygamber (s.a.s.) hayatta iken nasıl
onun dışında herhangi bir insanın tefsirine ihtiyaç
duyulmamışsa aynı şekilde Tefsir usûlüne de ihtiyaç
duyan olmamıştır. Çünkü sahabe-i kirâmın, Kur'ân'ın
lâfızlarının delâleti üzerinde herhangi bir tereddüdü
veya sorusu olduğunda hemen vahiyle desteklenmekte olan Peygamber'e müracaatla
müşkilini halediyordu. Bu yüzden Asr-ı Saâdet'te tefsir
usûlü'nün varlığından bile bahsedilmemektedir.

Ama İslâm âleminin sınırları
genişleyip Arap olmayan unsurların da İslâm'a girmesiyle
H. II. asırdân başlayarak tefsire duyulan ihtiyaç yanında,
tefsirin kontrol altına alınması ve dolayısıyla
prensiplerinin konulması, bir çerçeve çizilmesi, her önüne
gelenin -bu arada sapık bir takım mezheb sâliklerinin kendi
mezheblerini tervic eder mahiyette aslı astarı olmayan, herhangi
bir ilmî ve şer'î dayanaktan yoksun- bir takım tefsir ve
te'villerde bulunmaya kalkışmaması için bir takım ön
şartların tesbit edilmesi ihtiyacı da bunun peşinden
ve kendiliğinden ortaya çıkmıştır.

Dolayısıyla tefsir usûlü'ne ilişkin
ilk eserler de, ilkönce tefsirlerin mukaddimeleri şeklinde olmak
üzere zamanla müstakilleşerek ulaşabildiğimiz
kadarıyla H. III. asırda kaleme alınmış
olmalıdır. Aynı zamanda meşhur bir mutasavvıf
olan Hâris el-Muhâsibî (öl. 243/857)'nin "el-Akl ve Fehmu'l
Kur'ân" adlı eseri bu sahadaki ilk müstakil çalışma
olarak takdim edilmektedir. Daha sonraları Ali İbn İbrahim
el-Hûfi (öl. 430/1038) tarafından kaleme alınan "el-Burhân
fi Ulûmi'l-Kur'ân"ına bu sahadaki ilk eserdir diyenler de
vardır.

Oldukça dağınık ve sistematik olmaktan
uzak ilk çalışmalardan sonra tefsir Usûlü'nde ilk ciddî çalışma
herhalde Ebu'l-Ferec İbnu'l-Cevzî (öl. 597/1200) tarafından
yapılmış olmalıdır. Bu sahadaki "Funûnu'l-Emân
fi Ulûmi'l-Kur'ân" (Hasen Ziyâuddîn Itr tahkiki ile Beyrut
1408/1987) ile "Acâibu Ulûmi'l-Kur'ân" (Abdulfettâh Aşur
tahkiki ile Kahire) anılan tefsir usûlü çalışmalarının
anâ kaynaklarından olması hasebiyle önemlidir. Acâibu
Ulûmi'l-Kur'ân ise daha sistematik olup Kur'ân ilimleri onbir bâb'a
ayrılarak incelenmiştir. Bundan iki asır sonra
ez-Zerkeşî (öl. 794/1392)'nin yazdığı, "el-Burhân
tî Ulûmi'l-Kur'ân"da Kur'ân ilimleri 47; Suyûtî (öl.
911/1506)'nin en-Nikayesi'nde 55; et-Tahbîr fi Ulûmi't Tefsîr'inde 102
ve bu sahadaki en meşhur eser olan el-İtkan fi Ulûmi'l Kur'ân'ında
80; İbn Akîle el-Mekkî (öl. 1150/1737)'nin ez-Ziyâde ve'l
İhsân fi Ulûmi'l-Kur'ân adlı eserinde de 150 ilim olarak ele
alınıp incelenmiştir (Abdulğafur Mahmud Mustafa Cafer,
Dirâsât fı Ulumi'l-Kur'ân, Kahire 1987, s. 49-60; Ali Turgut,
Tefsir Usulü ve Kaynaklarr, İstanbul 1991, s.13-43; Mennâ
el-Kattân, Mebâhis fı Ulûmi'l-Kur'ân, Kahire 1981. s. 8-10).

Bu eserlerden sonra zamanımıza kadar ve
zamanımızda yazılan tefsir usûlü sahasındaki müstakil
eserlerde herhangi bir yeniliğe rastlamıyoruz. Belki bir
takım sivriler tarafından, anılan klâsikleşmiş
eserlerdeki bazı ilimlerin reddedilmesi veya
sınırlandırılması veya inkârı gibi bir
takım şâz ve genel kabul görmeyen girişimler söz konusu
olabilmiştir.

Bunların dışında tefsîr usûlü
sahasında yukarıda anılan eserlerde söylenilecekler
söylenmiş, genel hatlar çizilmiş, prensipler
oturtulmuştur ve bu yüzden yeni bir şeyler söylemeye aslında
pek gerek de kalmamıştır. O halde yapılan ve
yapılacak olan belki bu eserlerdeki bilgileri biraz daha sistematize
etmek, daha kolay anlaşılır ve istifade edilir hale
getirmektir ki genelde yapılan da budur.

Bütün bu çalışmalar İslâm'ın
birinci derecede kaynağı olan Kur'ân-ı Kerim'i tahriften
korumak, ondan insanlığın istifadesini
kolaylaştırmak ve daha yaygın hale getirmek gayesine yöneliktir.
Bu hizmeti yanında Kur'ân'a bakış açısını
daraltmak ve Kur'ân'ı tefsire girişecek olanların önüne
aşılması oldukça zor görünen engeller koymak suretiyle
cesaretlerini kırmak gibi bir fonksiyonundan da bahsedilebilir.

Ama asırlar boyu süren tecrübeler, hem de
Kur'ân'ı ve İslâm şeriatını bozma veya
yozlaştırma çalışmaları
karşısında tefsir usûlü âlimlerinin tesbit edip koyduğu
ön şartlar da neticede "Bir müfessirde olmazsa olmaz"
özelliğine sahip şartlardır.

Bu cümleden olmak üzere bir müfessirin herşeyden
önce sağlam ve sağlıklı bir inanca sahip, müttakî
bir mü'min olması, tefsire başlarken kendi şahsî arzu ve
heveslerinden, indî düşüncelerinden kendini soyutlaması,
tefsire ilk önce Kur'ân'ı Kur'ân'la tefsirle başlaması,
onda bulamazsa Hz. Peygamber'in hadislerine ve sünnetine, onda da
bulamazsa sahabenin, sonra da tâbiûnun açıklamalarına müracaat
etmesi, dil ve edebiyat olarak Arapçayı, Kur'ân'la ilgili usûl
ilimlerini çok iyi bilmesi şart koşulmuştur. Son
zamanlarda bir müfessirin bilmesi gereken ilimlere tabii bilimler de
eklenmiştir.

Bunun yanında tefsir usûlü âlimleri,
müfessirin âdâbını da şöyle tesbit etmişlerdir:
Kur'ân'ı tefsir edecek kişi hüsnüniyyet sahibi, tefsirden
maksadı fesat değil Kur'ân'a ve İslâm'a hizmet olmalı,
güzel ahlâk sahibi, İslâm'ın amel ve ibadet yönüne dikkat
eden, doğruyu ve güıeli arayan, naklettiği bilgilerde
dikkatli, alçak gönüllü, yumuşak huylu, hoş geçimli,
izzet-i nefis sahibi, hakkı açıkça söyleyebilen,
tekellüfsüz, vakarlı, değerini ve ilmini taşıyabilen
ideal bir müslüman olmalıdır. Konuşurken veya yazarken
ölçülü, kendisinden daha âlim olanlara öncelik hakkı
tanıyıp onlara saygılı olmalıdır (Mennâ
el-Kattân, a.g.e., s. 293-296). Ancak bu âdâba ve şartlara
riayetten sonradır ki Kûr'ân tefsirinde hata oranı herhalde
azalacak, buna rağmen vukubulacak hatalar da beşerî te'viller
olarak tescil olunacaktır.

Bedreddin ÇETİNER


Konular