Şamil | Kategoriler | Konular

Azad etmek

AZAD ETMEK

Bir köleden köleliği kaldırmak, onu hürriyetine
kavuşturmak. Arapça karşılığı itk olup, sözlükte:
güç, kuvvet, bolluk, güzellik, kerem ve iyilik gibi anlamlara gelir.
Köle de azad edilmekle daha önce yapamadığı işleri
yapmaya güç bulduğu, insanlar arasında itibar kazanıp kölelik
darlığından kurtulduğu için hadise bu terimle ifade
edilmiştir.

İnsanda asıl olan hürriyettir. Ancak m. VI.
yüzyılda yeryüzünde kölelik gerçeği var olduğu için,
İslâm köleliği birden kaldırmamış, köleliğin
statüsünü, hak ve sorumluluklarını düzenlemiş; her
fırsatta köle azadını teşvik ederek, köleliğin
kalkması yolunda ilk ciddî adımı atmıştır.
Kölelik temelde küfrün eseridir. İslâm'ın getirdiği
azad müessesesi ise bu eseri yok etmek gayesini gütmektedir. Kölelik
hükmen ölüm gibidir. Çünkü o, malda tasarruf, şahitlik ve kendi
nefsine velî olma ehliyetinden mahrumiyet demek olduğu gibi; köleden
cuma namazı, hac, cihat ve cenaze namazı gibi bir çok
ibadetlerdeki yükümlülüğü kaldırır. İşte bir
köleyi hürriyetine kavuşturan, bütün bu haklardan onun
yararlanmasını sağlayacağı için mânen onu
diriltmiş gibi sevaba nail olur. (İbnü'l-Hümâm,
Fethu'l-Kadîr, IV, 232; el-Askalânî, Bulüğu'l-Merâm, Terceme ve
Şerh, A. Davudoğlu, İstanbul 1967, IV, 292). Buna
karşılık bir kudsî hadîste; hür bir kimseyi köle diye
satmaya kalkışanın hasmının kıyamet gününde
Yüce Allah olacağı bildirilir (Buhârî, Büyû, 106, İcâre,
12, 15; İbn Mâce, Rehin, 4; Ahmed b. Hanbel, II, 292, 358, III,143,
IV, 274).

Köle azadı meşrû ve mendup sayılmıştır.

Ayetlerde şöyle buyurulur: "Hata dışında
bir mümin diğer bir mümini öldüremez. Kim bir mümini hata ile
öldürürse, bir mümin köle azad etmesi, bir de ölünün ailesine
diyet teslim etmesi gerekir. Ancak, ölünün ailesinin bağışlaması
müstesnadır. Eğer ölen, size düşman olan bir kavimden
olur da mümin olursa öldürenin sadece bir köle azad etmesi gerekir. Eğer
dlen sizinle aralarında anlama olan bir kavimden ise, öldürenin,
ölenin ailesine diyet teslim etmesi ve bir mümin köle azad etmesi
gerekir" (en-Nisâ, 4/92).

Bozulan yeminin keffâreti, ailenize yedirdiğinizin
ortalamasından on yoksulu yedirmek veya giydirmek, yahut da bir köle
azad etmektir" (el-Mâide, 5/89).

Karılarına "zıhar" yapıp,
sonra sözlerini geri almak isteyenlerin, karılarıyla temasta
bulunmadan önce, bir köle azad etmeleri gerekir" (el-Mücâdele,
57/3), " Azad edecek köle bulamayanın ise, karısıyla
temasta bulunmadan önce aralıksız iki ay oruç tutması
gerekir. " (el-Mücâdele, 57/4). Diğer yandan zekât verilecek
sınıflardan birisi, azad olmak için para biriktiren kölelerdir
(et-Tevbe, 9/60).

Köle azadını teşvik eden çok hadisler
vardır. Bunlardan bazıları: "Bir kimse mümin bir
köleyi hürriyetine kavuşturursa, onun her uzvuna
karşılık, kendisinin bir uzvu Cehennem ateşinden
kurtulur. " (Buhârî, Itk, 1; Müslim, Itk, 24). "Evlâd, babasının
hakkını ödeyemez. Ancak onu köle olarak bulup, satın
alır da azad ederse o başka" (Müslim, Itk, 25; Ebû Dâvud,
Edeb, 120; Tirmizî, Birr, 8; İbn Mâce, Edeb, 1).

Hz. Peygamber köle azadında öncülük ederek,
ömrü boyunca altmışüç köleyi hürriyetine kavuşturmuştur.
Hz. Âişe'nin altmışyedi; Hz. Ebû Bekir (r.a.)'in bir çok;
Hz. Abbas (r.a.)'ın yetmiş; Hz. Osman'ın muhasarada iken
yirmi; Hakîm b. Hızâm'ın yüz; Abdullah b. Ömer'in bin
köleyi azad ettiği nakledilir (el-Askâlânî, age., IV, 294).

On dört asır önce kölelerin müslümanların
kardeşi ilân edilmesi onlar hakkında yediğinden yedirme,
giydiğinden giydirme, ağır iş yüklememe, "oğlum,
kızım" diye hitapta bulunma gibi prensiplerin
konulması, insan hakları bakımından son derece önemli
bir adımdır. (Ebû Dâvud, Edeb,123, 124). Buna göre, köle ve
câriyelerin, yanında bulundukları ailenin
yaşantısı seviyesinde yaşadıkları ve o
ailenin bir ferdi gibi muamele gördükleri söylenebilir. Yirminci yüzyıl
başlarında yeryüzünde kölelik müessesesi kalkarken, İslâm
aleminde de, hürriyet prensibinden hareketle köleliğe son
verilmiştir.

Hamdi DÖNDÜREN


Konular