Şamil | Kategoriler | Konular

Ahı

AHİ, AHİLİK

Selçuklular ve Osmanlılar döneminde Anadolu'da
kurulan üretici, esnaf ve çiftçi yardımlaşma teşkilâtı,
Ahî Arapça'da "Kardeşim", Türkçe'de "Cömert"
olan akı anlamında kullanılmaktadır. İslâm
ortaçağında ortya çıkmış bulunan ve daha çok
bir esnaf teşkilâtı olan Ahîlik (veya fütüvvet) yiğitlik
ve cömertlik esasları üzerinde kurulmuştur. Öncelikle esnafın
mensup olduğu bu teşkilât daha sonraları ve özellikle sınır
boylarında fetihlerin Batı'ya doğru götürülmek istendiği
noktalarda bütün sınır boyu sâkinlerinin katıldığı
bir kuruluş haline gelmişti. Arapça'da genç, yiğit,
delikanlı ve cömert kişi anlamında olan "Fetâ"
kelimesinden türetilerek adına "Fütüvvet" denilen bu teşkilâtın
mensupları birbirlerine kardeşim anlamında olan "Ahî"
kelimesiyle hitap ettikleri için bu kelimeden alınarak teşkilât
mensuplarına da "Ahîler" denilmekteydi. Ahîlik teşkilâtı
özellikle Anadolu'nun yurt edinilmesinde ve bilhassa halk ve esnaf arasında
İslâmî prensip ve emirlerin uygulanmasında büyük bir rol
oynamıştır.

Gerek Selçuklu ve gerek Osmanlı
Sultanlarından bazılarının ve özellikle ilk Osmanlı
sultanlarının da bu teşkilâta vezirleriyle birlikte üye
olduklarını görüyoruz. Anadolu'nun birçok şehrinde
tekkeleri olan Ahîler Osmanlı devletinin kuruluşu dönemlerinde
fetih hareketlerinde büyük rol oynamış ve aynı zamanda
gazî ünvanı ile cihad hareketine katılmışlardı.

Bundan anlaşıldığına göre
Ahîler yalnız kendi üyeleri ve mensuplarının
haklarını korumak gayesiyle aralarında
oluşturdukları bir örgüt olmaktan çok; inanç birliği için
biraraya gelmiş, İslâm'ın menfaatlerini koruyan bir
kuruluş idiler. Toplum içinde bir dayanışma
sağladıkları gibi, halkı ve devlet
adamlarını cihâda ve fetihlere teşvik ediyorlardı.

Ahîlik, aslında, ilk kuruluşu ve
gelişmesinde, asla bir tarikat değildi. Fakat tarikatların
prensip ve teşkilatından yararlandığı
muhakkaktır. Daha sonraları bu teşkilatın
mensupları Mevlevî ve Bektaşî tarikatlarına
girmişlerdi. Mevlevîlerin ileri gelenlerinden Mevlânâ
Hüsâmeddin'in babası olan "Ahî Türk" Konya'daki
Fütüvvet* teşkilâtının başı idi. Aynı
şekilde Kırşehir'deki bir Bektâşî zaviyesi
şeyhinin Ahîlik teşkilatına bağlı olduğunu
görüyoruz. Fakat bütün bunlara rağmen Ahîlik teşkilatı
Sünnîlik ve ılımlı Şiilik çizgisini korumuştur.
Anadolu'daki Ahîlerin en ileri gelen reislerinden olan Ahi Evren'in
Sünnî ve Şâfî olduğu bilinmektedir.

Ahîlerin Fütüvvet teşkilatına tam üye ve
lâyık olabilmeleri için, ilim ve san'atla uğraşmış
veya uğraşmakta olan kimseler olması gerekir. Özellikle
üyenin cuma akşamları yapılan toplantılarda okunan
Kur'an-ı Kerim, hadîs, menâkıb, tasavvuf edebiyatı ve
hikmet gibi derslere ve ilim meclislerine katılması gerekir.

Ahî teşkilâtının prensip ve
özelliklerini en iyi anlatan ve yansıtan onların "Fütüvvetnâme"*
adıyla yazdıkları belgelerdir. On üçüncü yüzyılda
yazıldığı bilinen bir fütüvvetnâme'de ahîlik
prensipleri ve ilkeleri şöyle tesbit ediliyor:

"Bir ahînin ancak on sekiz dirhem gümüşe
eşit bir sermayesi bulunabilir. Ahî mutlaka helâlinden kazanmalıdır.
Bütün ahîlerin bir sanatı olmalıdır. Ahîler yoksullara
yardım etmelidir. Ahî en iyi şekilde cömert olmalıdır.
Âlimleri sevmeli onlara saygı duymalıdır. Ahîlerin iyi,
anlayışlı ve temiz giyimli kimselerle sohbet etmesi lâzımdır.
Ahîler fakirleri sevmelidir. Hakkı kaybolanların
hakkını aramak teşkilâtın görevidir. Ya bu hak alınır
yahut helâl edilir. Ahî alçak gönüllü olup, namazını asla
kazaya bırakmamalıdır. Utanma duygusuna sahip ve nefsine hâkim
olmalı, beylerin ve zenginlerin kapısına gitmemelidir.
Aksine sultanlar onun kapısına gelmelidir. "

Ahilik teşkilâtında mertebe sistemi şöyle
idi. En başta bir "Şeyhu'lMeşâyih" adıyla
bir lider bulunur. Buna Ahî-Baba denirdi. Bunun altında bir önceki
lider olarak "Şeyh" ünvanını taşıyan sâbık
şeyh yer alır.

Üçüncü mertebede "Halife", ondan sonra
"Nakipler" gelirdi. Daha sonra altı bölükten oluşan
ve ilk üç bölüğüne "Ashâb-ı Tarîk" (Yol arkadaşları)
adı verilen "Ahîler" yer alıyordu. Teşkilâtın
en son mertebesinde "Yiğitler" vardı ki bunlar
teşkilâta yeni katılan kimseler idiler.

Ahîlerin kendilerine özgü kıyafetleri
vardı. Başlarına beyaz keçe külâh giyer, üstüne sarık
sararlardı. Ayaklarında şalvar, bellerinde yünden
örülmüş bir kuşak bulunurdu. Ayaklarına mest giyer,
bellerinde uzun kamalar taşırlardı.

Ahîler gündüz çalışır, akşam
"tekke'ye* gelip yemeği birlikte yerlerdi. Bu tekkelerinde misâfir
ve yolcu eksik olmazdı. Çünkü misâfir ve yolculara karşı
çok iyi ve misafirperver davranırlardı. Ahîler zalim ve haksızlara
karşı amansız bir mücadele verdikleri gibi, kendi aralarında
da herhangi bir üye Ahîlik prensiplerine aykırı davranıp
müşterisini aldatırsa, yalan söylerse derhal Ahî-Baba tarafından
yargılanır ve mutlaka cezalandırılırdı.
İşte bundan dolayı Ahîlik teşkilâtı İslâmî
ticaret anlayışını koruyan, bir iman, yiğitlik,
cihad ve ahlâk ocağı idi.

Moğolların Anadolu'yu istilâları
sırasında Ahîler tam bir cihad* anlayışıyla bu
amansız düşmana karşı koyarken, aynı dönemde yaşayan
Mevlevîler* ise Moğollarla işbirliğine gitmişlerdi.
Ama bütün bu güzelliklere rağmen bu teşkilât da her teşkilât
için mukadder olan akıbete uğramış ve zamanla
bozulmuştur. İlk dönemlerde teşkilatta tam bir Sünni
akîde hakim iken daha sonraları bu çizginin dışına
çıkılmış; devlete karşı isyan eden ahlâksızlığa
meyilli, kimliği belirsiz kimseler bu teşkilât içinde
görülmeye başlayınca eski özelliklerini kaybetmiştir.
Fatih devrinden sonra ahîlik teşkilâtı eski
itibarını kaybedip, gücünü koruyamamıştır.

Ahmed AĞIRAKÇA


Konular